ریاضیات، رشد اندیشه است که آغاز آن به زمان خلقت انسان و پیدایش فرهنگ در میلیونها سال پیش برمیگردد.
«لسلی آلوین وایت»
ریاضیات، شاخهای از دانش بشری با قدمتی چند هزارساله است. بشر بنابر نیازهای اولیه خود، از ریاضیات در شمارش، معماری و مهندسی و برای رفع مشکلات روزمره خود بهره گرفته است و مسائل خود را با ریاضی به شیوهای دقیقتر و بهتر حل کرده است. ریاضی از چنان جایگاه رفیعی در دانشهای بشری برخوردار است که در آموزش مدرن در قرنهای اخیر، همیشه جزء دروس پایهای و همیشگی نظامهای آموزشی بوده است. ریاضیات به دانشآموزان کمک میکند هم تفکر و استدلال خود را تقویت کنند و هم روش حل مسائل مختلف را یاد بگیرند. دانشآموزان در ریاضیات از روشهایی برای حل مسئله استفاده میکنند که هم دقیق و معتبر است و هم خلاقانه و ابتکاری. بهعلاوه ریاضی همیشه پیشآهنگ قافله علوم بوده است. با بررسی تاریخ علم میتوان دید که پیشرفت ریاضیات، پیشرفت بسیاری از شاخههای علم را به دنبال داشته است. این درهمتنیدگی با دیگر شاخههای علم بهویژه در فیزیک بهروشنی قابل دیدن است. ابداع حساب دیفرانسیل و انتگرال به «نیوتن» در بسط و معرفی قوانین گرانش عمومی و نظریه حرکت اجسام کمک کرد. همچنین «اینشتین» نظریه نسبیت عام خود را به کمک کارهای «گاوس»، «ریمان» و «مینکوفسکی» در هندسه پیش برد. علوم رایانه و نظریه رمزگذاری بدون ریاضیات و خصوصا نظریه اعداد راه به جایی نخواهد برد. در دنیای کنونی و با نیاز مبرم به مطالعه کمّی پدیدهها، کمتر شاخهای از علوم وجود دارد که از ریاضی بهره نبرد. ازاینرو میتوان گفت آموزش بهتر و با کیفیت بالاتر ریاضی، یعنی آموزش بهتر همه علوم. موضوعی که در کشورهای توسعهیافته به صورت جدی پذیرفته شده و سوادِ ریاضی در کنار دانشِ علوم تجربی و سواد خواندن و درک مطلب، از بنیانهای آموزش عمومی به حساب میآید که روی آموزش آن سرمایهگذاریهای ویژهای صورت میگیرد. در ایران، با آنکه در دهه ۶۰ و ۷۰ وضعیت آموزش ریاضی، بهتر و موفقتر بود، از اوایل دهه ۸۰ به این سو، این وضعیت، دچار چالشهای جدی شده است. به گونهای که در سالهای اخیر، وضعیت آموزش ریاضی همیشه محل بحث و گفتوگوی استادان، متخصصان آموزش، سیاستگذاران و مجریان نظام آموزشی کشور بوده است. بیایید با عدد و رقم نگاهی به میزان علاقه دانشآموزان به رشته ریاضی و کیفیت سواد ریاضی آنها داشته باشیم. بنابر دادههای موجود، درصد دانشآموزان رشته ریاضی-فیزیک به کل دانشآموزان نظری، برای پایه دوم متوسطه، از سال تحصیلی ۶۰-۶۱ تا ۷۹-۸۰، با افزایش درخورتوجه روبهرو بوده است. به طوری که در این سالها، از ۵٫۳ درصد به ۳۱٫۴ درصد رسیده است و از درصد دانشآموزان رشته علوم تجربی که معمولا رشته مورد علاقه داوطلبان بود، پیشی گرفته است؛ اما مجددا از سال تحصیلی ۸۰-۸۱ تاکنون، روند نزولی در این میزان مشاهده میشود به طوری که در سال تحصیلی ۹۶-۹۷، درصد دانشآموزان رشته ریاضی- فیزیک به کل دانشآموزان نظری، ۱۵٫۳ درصد شده است که این رقم بسیار کمتر از رشته علوم تجربی (بیش از ۴۰ درصد) است. بهعلاوه تعداد شرکتکنندگان گروه آزمایشی ریاضی و فنی کنکور سراسری در سالهای ۸۰ تا ۹۶ به حدی کاهش یافته است که این رقم در سال ۹۶ کمتر از نصف آن در سال ۸۰ بوده است. موضوعی که نشان از کاهش علاقه به ادامه تحصیل در رشتههای مرتبط با ریاضیات است. علاوهبراین اُفت کمّی، در بعد کیفی نیز، میانگین نمرههای خام ریاضی داوطلبان کنکور کاهش یافته است. نتیجه آنکه علوم ریاضی و شاخههای مرتبط با آن مانند علوم فنی و مهندسی، در آیندهای نزدیک از دانشآموزان مستعد، علاقهمند و با دانش ریاضی مناسب، تهی و کشور در این زمینه دچار بحرانهای جدی خواهد شد. موضوعی که در سالهای اخیر از سوی جامعه علمی کشور مانند انجمن ریاضی ایران و شاخه ریاضی فرهنگستان علوم بارها مورد بررسی و اشاره قرار گرفته است. به خوانندگان عزیز پیشنهاد میشود در این زمینه مقاله نگارنده با عنوان «افول آرام ریاضیات در کشور» را که در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۹۹ در روزنامه «شرق» چاپ شده است، مطالعه کنند. همچنین به خوانندگان علاقهمند پیشنهاد میشود مقاله «هشدار به جامعه ریاضی ایران و علاقهمندان به توسعه پایدار کشور»، نوشته دکتر «علی رجالی» (از استادان بنام آموزش ریاضی کشور، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان و از مؤسسان خانه ریاضیات اصفهان) را که در مجله فرهنگ و اندیشه ریاضی به چاپ رسیده است، مطالعه کنند. در آن مقاله، افتهای کمّی و کیفی ریاضیات در ایران بهروشنی به تصویر درآمده که ما در این نوشتار، از بعضی دادههای آن استفاده میکنیم.
سنجش نظام آموزشی کشور
معمول است که پزشکان و متخصصان حوزه سلامت، به افراد توصیه میکنند در سال حداقل یک بار یک آزمایش کامل برای بررسی وضعیت سلامتی جسمشان انجام دهند و براساسآن اگر نیاز بود تغییراتی در سبک زندگی و تغذیه خود صورت دهند. دادههای آزمایش به صورت دقیق کارکرد اندامها، وضعیت ویتامینها، نارساییها و خطرات احتمالی را کاملا نشان میدهند. حال اگر یک نظام آموزشی را به یک پیکره تشبیه کنیم، برای بررسی وضعیت کاری آن، به یک آزمایش یا آزمون استاندارد نیاز است تا براساس دادهها و روشهای معتبر علمی و تحقیقی بتوان به نتایج متقن رسید. در مَثل، مناقشه نیست، ازاینرو برای درک بهتر موضوع، این نوشتار را با یک تشبیه دیگر ادامه میدهیم. چند هفتهای است که المپیک ۲۰۲۰ در ژاپن به پایان رسیده است و دستاورد کشورها در زمینههای متفاوت ورزشی مشخص شده است. المپیک، قدیمیترین و سختترین آوردگاه ورزشی است که در آن ورزشکاران، تواناییهای خود را تحت بالاترین استانداردهای ورزشی جهان، به نمایش میگذارند. جدای از درخشش چهرهها و اشخاص، المپیک از دیرباز سنگ محک وضعیت ورزشی کشورها و ملاکی برای مقایسه آنها با یکدیگر بوده است. به نوعی شاید بتوان رتبهبندی نهایی کشورها در المپیک و دادههای بهدستآمده از آن را برای سنجش سیاستگذاریها و برنامهریزیها در حوزه ورزش به حساب آورد. آزمونهای «تیمز» (TIMSS)1 و «پرلز» (PIRLS)2 در جهانِ علم، مشابه مسابقات المپیک در جهان ورزش هستند. در المپیک، سطح ورزشی ورزشکاران کشورها در رشتههای مختلف در بالاترین استانداردها مورد ارزیابی و مقایسه قرار میگیرد و در تیمز و پرلز، سطح سواد ریاضی و سواد خواندن و درک مطلب دانشآموزان. همانگونه که کشورها از مدتها قبل برای حضور موفق در المپیک بعدی، برنامهریزیهای سنگین انجام میدهند، مسئولان نظامهای آموزشی کشورها نیز، برای کسب رتبههای بالا و بهبود وضعیت خود در تیمز و پرلز، سیاستها و برنامههای آموزشی جدید طراحی و اجرا میکنند. در این نوشتار سعی داریم ضمن معرفی تیمز بهعنوان ابزار معتبری برای سنجشِ وضعیت آموزش ریاضی و علوم در مدارس، به کمک تحقیقات استادان بزرگ کشور نشان دهیم وضعیت آموزش ریاضی و علوم در کشور چندان مساعد نیست. موضوعی که بعد از اعلامِ نتایج آخرین دوره تیمز (۲۰۱۹) در اواخر سال ۲۰۲۰ و مشاهده نتایج ضعیف ایران در آن، واکنش بسیاری از استادان و متخصصان حوزه آموزش را برانگیخت. همانگونه که کشورها برای جبران نتایج ضعیف خود و دستیابی به مدال در المپیک چهار سال آینده، از همین امروز شروع به برنامهریزی و کار میکنند، در حوزه آموزش ریاضی و علوم، که رابطه مستقیمی با رشد علم و فناوری در کشور و توسعه پایدار آن دارد، از امروز باید شروع به تحقیق و بررسی در نتایج تیمزِ سالهای گذشته کرد تا براساسآن بتوان با برنامهریزی مناسب به سمت بهبود وضعیت آموزش ریاضی و علوم در کشور حرکت کرد؛ اما تیمز چیست و درباره روند آموزش ریاضی در ایران چه میگوید؟ در این مقاله نسبتا بلند، با بهرهگیری از تحقیقات استادان مجرب حوزه آموزش کشور، تلاش شده است به زبانی ساده نشان دهیم که براساس نتایج ایران در آزمون تیمز، بهعنوان ابزار معتبری برای بررسی روند آموزش ریاضی در نظامهای آموزشی، وضعیت سواد ریاضی دانشآموزان نهتنها خوب نیست؛ بلکه ضعیف و نگرانکننده است.
تیمز؛ روند مطالعات بینالمللی ریاضیات و علوم
تیمز یکی از مطالعاتی است که از سوی «انجمن بینالمللی ارزیابی پیشرفت تحصیلی» (IEA)3 انجام میشود. این انجمن یک مؤسسه تحقیقاتی و سازمان غیرانتفاعی و مستقل است که از سال ۱۹۵۸ تاکنون در راستای ارزیابی، درک و بهبود آموزش در سراسر جهان فعالیت میکند. مقر اصلی این انجمن در آمستردام هلند و هدایت علمی این مطالعات برعهده بخش علوم تربیتی کالج بوستون آمریکا است. مرکز دادهپردازی آن در هامبورگ آلمان و مرکز نمونهگیریاش در کانادا قرار دارد. بهاینترتیب، کشورهای گوناگونی این طرحها را هدایت میکنند. این انجمن تاکنون دهها مطالعه تطبیقی درباره نظامهای آموزشوپرورش انجام داده است. درحالحاضر، تیمز و پرلز، دو آزمون معتبر و شناختهشده جهانی هستند که از سوی این انجمن اجرا میشود. آزمون یا مطالعه تیمز با نام کامل «روند مطالعات بینالمللی ریاضیات و علوم»، یک مجموعه سنجش و ارزشیابی بینالمللی از سطح دانش ریاضیاتی و علمی دانشآموزان در سراسر جهان است. آزمون پِرلز نیز با هدف بررسی وضعیت سواد خواندن و درک مطلب دانشآموزان طراحی و اجرا میشود. درحالحاضر حدود ۶۰ کشور در آزمونهای IEA شرکت میکنند. دانشآموزان شرکتکننده، از سیستمهای آموزشی کشورهای مختلف با توجه به توسعه اقتصادی و جغرافیایی انتخاب میشوند. دادهها درباره وضعیت سواد و یادگیری دروس ریاضی و علومِ دانشآموزان، از آنها، معلمانشان، عوامل مدرسه و اولیایشان به وسیله پرسشنامه، گردآوری میشود. از هر کشور، حداقل چهارهزارو ۵۰۰ تا پنج هزار دانشآموز ارزیابی شده و نتایج به صورت دقیق و براساس روشهای معتبر آماری مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرند. این آزمون از سال ۱۹۹۵ هر چهار سال یک بار انجام میشود. هدف اصلی آزمون تیمز کمک به سیستمهای آموزشی کشورهای مختلف در راستای بررسی و بازبینی دقیق سیاستها و برنامههای آموزشیشان در دو حوزه ریاضیات و علوم تجربی (شامل جبر، هندسه، زیستشناسی، شیمی و…) است. اینکه کشورها بتوانند سطح و موفقیت آموزشی دانشآموزانشان را با سیستمهای آموزشی کشورهای دیگر مقایسه کنند و از تجارب دیگر سیستمها برای طراحی سیاست آموزشی مؤثر استفاده کنند. تیمز دانشآموزان مقطع چهارم و هشتم را ارزیابی میکند. ارزیابی پیشرفته تیمز نیز از دانشآموزان سال آخر دبیرستان، آزمونهای پیشرفته ریاضیات و فیزیک میگیرد. برخی کشورهای دنیا مانند نروژ نسبت به نتایج این آزمون و آزمون پرلز آنقدر حساساند که نمره پایینتر از حد استاندارد دانشآموزان، به برکناری وزیر آموزش این کشور منتهی میشود. در آمریکا بعد از نتایج ضعیف دانشآموزان در سال ۱۹۹۹، تمهیدات و بازنگریهای ویژهای در نظام آموزشی صورت گرفت. اصلیترین کارکرد این مطالعات آن است که تصویر خیلی خوبی از وضعیت آموزشوپرورش به ما میدهد. تحقیقات نشان داده است نتیجه آزمون تیمز رابطه معنادارى با توسعهیافتگى و عملکرد هر کشور در این زمینه دارد. تیمز تأثیرات جهانی دارد و با تغییردادن یک مؤلفه در دنیا میتواند سایر مباحث علمی را تحتالشعاع قرار دهد. در دروس علوم، ورود برنامههای جدید درس زمینشناسی به طور قطع براساس مطالعات تیمز بود. قبل از شرکت در تیمز، زمینشناسی در برنامه درسی علوم جایگاه چندانی نداشت.
میزگرد تیمز
در ایران نیز از اولین دوره که ایران در سال ۱۹۹۵ در تیمز شرکت کرد، بحثها درباره نتایج آن مطرح شد. اگرچه در ابتدا چندان توجهی به آن نمیشد، اما در سالهای اخیر، هم در بدنه آموزشوپرورش و هم به صورت تخصصی در جامعه علمی، توجهی جدی به تیمز و پرلز دیده میشود. با این حال، نتایج ضعیف ایران در تیمز ۲۰۱۹، زنگ هشدار وضعیت بحرانی آموزش ریاضی را یک بار دیگر به صدا درآورد؛ موضوعی که صدای نقد فعالان و متخصصان حوزه آموزش را درباره سیاستگذاریها و برنامههای آموزشی سالهای اخیر بلند کرد. تیمز فرصت مناسبی برای معاینه وضعیت سلامتی پیکره نظام آموزشی در اختیار ما گذاشته است. تا قبل از آنکه فرصت از دست برود و دیر شود، مجموعه دستاندرکاران حوزه آموزش، از سیاستگذاران، مسئولان، مجریان، استادان و معلمان باید دور هم جمع شوند و مانند بسیاری از کشورهای منطقه، جهت رفع کموکاستیهای نظام آموزشی هماندیشی کنند. دانشگاه شهید باهنر کرمان با همراهی خانه ریاضیات کرمان، با تشکیل میزگردی تخصصی با حضور استادان مجرب و فعال این حوزه، به بررسی نتایج ایران در تیمز پرداختند که مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت. آنچه حائز اهمیت بود، این بود که صحبت استادان حاضر در جلسه، مستند و بر اساس دادههای بهدستآمده از حضور دانشآموزان کشور در دورههای مختلف تیمز بود. فیلم این میزگرد در سایت آپارات با نام «میزگرد تیمز، خرداد ۱۴۰۰» در دسترس همگان قرار گرفته است.
مقایسه آموزش ریاضی در ایران و کشورهای منطقه
سخنران اول این میزگرد تخصصی، دکتر «علیرضا کیامنش»، استاد دانشگاه خوارزمی (تربیت معلم) بود که به صورت دقیق و با کمک دادهها و نمودارهای آماری، روند تغییرات عملکرد دانشآموزان ایرانی پایه چهارم و هشتم را در مقایسه با کشورهای همجوار، با توجه به سند چشمانداز جمهوری اسلامی در افق ۱۴۰۴ به صورت زیبایی نشان دادند. او درخصوص اهمیت آموزش، سنجش و ارزیابی روند سیاستها و برنامههای آموزشی کشور گفت: «پایه و اساس رشد هر جامعه، وابسته به نظام آموزشی آن کشور است؛ به طوری که وقتی میخواهیم به روند پیشرفت کشوری نگاه کنیم، باید نظام آموزشی آن کشور را مورد مطالعه و بررسی قرار داد. بسیاری از کشورها هزینه عمده خود را صرف آموزش پایه و عمومی میکنند؛ زیرا اگر آموزش عمومی درست اجرا شود، مراحل بعدی آموزش در مقاطع بالاتر، مانند آموزش دانشگاهی، با کیفیت بهتر و مناسبتری به دست میآید». دکتر «کیامنش» در ادامه به بررسی وضعیت سنجش و ارزیابی نظام آموزشوپرورش کشور پرداخت و گفت: «ایران جزء معدود کشورهایی است که مرکز سنجش آموزش ملی ندارد و در واقع اطلاعی درباره کیفیت نظام آموزش در دست نیست. یکسری آزمونهای داخلی برگزار میشود، ولی اطلاع دقیقی به ما داده نمیشود. با این حال روند تغییرات و سطح کیفی آموزش کشور را میتوان در آزمونهای بینالمللی و معتبر مانند تیمز مشاهده کرد». دکتر «کیامنش» در ادامه با اشاره به سند چشمانداز جمهوری اسلامی تا ۱۴۰۴، اهدافی را که برای نظام آموزشی مشخص شده است، مورد بررسی قرار داد: «اولین بحث سند چشمانداز این است که در جایگاه اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه مواردی ذکر شده که حائز اهمیت است. در حوزه علم، باید در افق ۱۴۰۴ برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی باشیم. کشورهای مدنظر در سند چشمانداز شامل آسیای میانه (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان)، قفقاز (جمهوری آذربایجان، گرجستان و ارمنستان)، خاورمیانه (عربستان، ترکیه، سوریه، لبنان، فلسطین، مصر، فلسطین اشغالی، کویت، امارات متحده عربی، عمان، اردن، بحرین، عراق، قطر و یمن) هستند. در مجموع ۲۳ کشور در سند چشمانداز مورد اشاره قرار گرفته است. به صورت طبیعی، جهت تحقق اهداف چشمانداز، نیاز به اصلاح نظام آموزشوپرورش کشور شامل آموزشوپرورش، آموزش فنیوحرفهای و آموزش عالی کاملا مشهود است. در سند تحول بنیادین آموزشوپرورش نیز اگرچه به صورت مستقیم به عملکرد تحصیلی دانشآموزان اشاره نشده است، ولی به ارتقای جایگاه علم و علمآموزی در کشور و ارتقای جایگاه ایران در ارزیابیهای کیفی جهانی اشاره شده است. ازاینرو با بررسی نتایج ایران در تیمز میتوان در مجموع میزان دستیابی به اهداف سند چشمانداز و سند تحول بنیادین آموزشوپرورش را مشاهد کرد».
اعداد و ارقام تیمز سخن میگویند!
ایران درهمه ارزشیابیهای تیمز پایه چهارم و هشتم از سال ۱۹۹۵ تا سال ۲۰۱۹ شرکت کرده است. به طور کلی، نتایج ارزیابی سیستم آموزشی ایران در آزمونهای تیمز مطلوب نبوده است. تمام امتیازات کسبشده از آزمون ریاضیات و علوم در پایههای چهارم و هشتم پایینتر از امتیاز متوسط یعنی ۵۰۰ بوده است. در سال ۲۰۱۵، ایران در ریاضیات پایه هشتم، رتبه ۲۹ از ۳۹، در علوم پایه هشتم، رتبه ۲۷ از ۳۹، در ریاضیات پایه چهارم، رتبه ۴۲ از ۴۹، در علوم پایه چهارم، رتبه ۴۳ از ۴۷ را در بین کشورها به دست آورده است. در سال ۲۰۱۹ نیز در ریاضیات پایه چهارم با امتیاز ۴۴۳ و فاصله ۵۷ امتیازی با میانگین جهانی در رتبه ۵۰ از ۵۸ قرار گرفتهایم که نشاندهنده وضعیت نامساعد آموزش ریاضی و علوم در کشور است. هرچند در همین دوره نسبت به تیمز ۲۰۱۵، در ریاضیات پایه چهارم ۱۲ امتیاز رشد داشتهایم، اما همچنان فاصله معنادار با امتیاز میانگین جهانی را در همه این سالهای حفظ کردهایم. براساس تحقیق کاملی که دکتر «کیامنش» در این زمینه انجام داده و منتشر کرده است، باید گفت متأسفانه در مقایسه اعداد و ارقام بهدستآمده از نتایج تیمز، در حوزه سواد ریاضی و علوم دانشآموزان نظام آموزشی کشور، رتبه ما در منطقه در ۲۶ سال گذشته از اولین دوره تیمز، همیشه در وضعیت متوسط رو به پایین بوده است. مطالعه تیمز دو کار عمده انجام میدهد؛ اول اینکه روند تغییرات سطح سواد ریاضی و علوم دانشآموزان را نشان میدهد، دوم اینکه سالهای تحصیلی خاصی را مورد مطالعه دقیق قرار میدهد. به عبارت بهتر، یک گروه دانشآموزی در کلاس چهارم و همین گروه چهار سال بعد، در کلاس هشتم مورد سنجش قرار میگیرند تا عملکرد آنها مشخص شود. ایران جزء معدود کشورهایی است که در تمام مطالعات تیمز از سال ۱۹۹۵ میلادی یا ۱۳۷۴ خورشیدی شرکت داشته است. بعد از انتشار اولین نتایج با آنکه در آن سالها در المپیاد ریاضی و فیزیک و شیمی وضعیت خوبی کسب کرده بودیم، اما در آموزش عمومی جایگاه مناسبی نداشتیم. به صورت کلی با بررسی نتایج تحقیق دکتر «کیامنش» میتوان گفت در سال ۲۰۱۹ از میان ۱۴ کشوری که در منطقه در تیمز در پایه چهارم شرکت کردهاند، ایران در درس ریاضی رتبه ۹ را کسب کرده است. از میان ۱۳ کشوری که در منطقه در درس ریاضی پایه هشتم شرکت کردهاند، ایران رتبه ۶ و از میان ۱۴ کشور که در منطقه در علوم شرکت کردهاند، ایران رتبه ۷ را کسب کرده است. در تیمز ۲۰۱۹، در ریاضیات دانشآموزان کشورهای سنگاپور، چینتایپه، کرهجنوبی، ژاپن و هنگکنگ بهترین عملکرد را داشتهاند که همگی از کشورهای آسیای شرقی هستند. میانگین نمرات دانشآموزان ایرانی در درس ریاضی پایه چهارم ۴۴۳ بوده است که ۱۸۲ نمره از میانگین دانشآموزان کشور اول پایینتر بوده است. میانگین نمرات دانشآموزان ترکیهای، قزاقستانی، اماراتی، بحرینی و قطری در درس ریاضی پایه چهارم بالاتر از دانشآموزان ایرانی بوده است. دانشآموزان ایرانی در میان ۵۸ کشور در درس ریاضی پایه چهارم، رتبه ۵۰ را به دست آوردهاند. میانگین نمرات درس ریاضی دانشآموزان ایرانی در پایه هشتم ۴۴۶ بوده است که ۱۷۰ نمره از میانگین نمرات دانشآموزان سنگاپوری کمتر است. در درس ریاضی پایه هشتم، میانگین نمرات دانشآموزان ترکیهای، قزاقستانی، بحرینی و امارتی بالاتر از دانشآموزان ایرانی بوده است. در سالهای اخیر کشورهای گرجستان، ترکیه و امارات پیشرفت چشمگیری داشتهاند. در بحرین، از آنجایی که نتایج تیمز ٢٠١١ در ریاضیات و علوم بسیار نزدیک به نتایج تیمز ٢٠٠٧ بود، سریعا تصمیمگیریهایی مانند اجرای راهبرد ملی عددی بحرین، غنیسازی برنامه درسی، تجهیز مدارس به وسایل کمکآموزشی و آموزش معلمان برای بهبود نتایج انجام شد که در عمل برای بحرین، رشد خوبی در تیمز ٢٠١۵ و ٢٠١٩ در علوم و ریاضی به دنبال داشته است. اما ایران با یک روند افتوخیزدار، شاید در بعضی زمینهها رشد هم داشته اما در مقایسه با رشد کشورهای منطقه، رشد ناچیزی است. بر اساس تحقیق دکتر «کیامنش» و آنالیز نمرات ایران از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۹ میتوان گفت: آموزش ریاضی پایه چهارم، نسبت به رشد کشور، وضعیت خوبی دارد، اما در پایه هشتم رشد چشمگیری در درس ریاضی مشاهده نمیشود. در علوم پایه هشتم وضعیت به صورت کلی نامطلوب است. اگر بخواهیم همین روند را ادامه دهیم، هیچگاه نمیتوانیم رتبه اول منطقه را کسب کنیم. نتایج تیمز نشان میدهند که با ادامه تحصیل در نظام آموزشی کشور، سواد ریاضی دانشآموزان کاهش پیدا میکند که بحران وضعیت ریاضیات کشور را بیش از پیش نشان میدهد. در دهههای قبل شاید در میان کشورهای منطقه در آموزش ریاضی و علوم، جزء بهترینهای حوزه آموزش بودیم، اما درحالحاضر بر اساس مطالعات تطبیقی تیمز دیگر نمیتوان گفت که در آموزش ریاضی و علوم، در منطقه کشوری پیشرو هستیم، بلکه به نوعی عقبتر هستیم؛ مثلا عربستان سعودی در ۲۰۰۷ حدود ۵۰ نمره عملکردی با ایران فاصله داشت، اما اکنون حولوحوش ایران است. در عمان فعالیتهای زیادی انجام شده؛ ازجمله اینکه برخی متخصصان بینالمللی را برای خطدهی و سیاستگذاری در بحثهای آموزشی استخدام کردند و به همین دلیل اکنون روند رو به رشدی دارند. به طور مشخص از نتایج یا مشاهدات عینی چنین برمیآید که کشورهای منطقه درمورد وضعیت آموزشی خود هوشیارتر شده و شروع به سرمایهگذاریهای درخورتوجهی کردهاند. اگر بخواهیم روی مشکلدارترین قسمت در تیمز دست بگذاریم، بحث نقاط معیار است. تیمز چهار سطح عملکرد تعریف کرده و برای هر سطح هم معیارهایی را مشخص کرده است. مشکل بزرگی که دیده میشود و زنگ خطری برای ریاضیات کشور است، این است که در پایینترین سطح عملکرد ریاضی، مثلا در اعداد حسابی که عملیات ساده با اعداد و نمودارهاست و پایهترین سواد ریاضی محسوب میشود، در پایه چهارم به طور میانگین ۹۳ درصد دانشآموزان کشورها و در مواردی حتی صددرصد به این سطح رسیدهاند و مشخص شده که دانشآموزانشان سواد ریاضی دارند. در ایران فقط ۶۵ درصد از دانشآموزان پایه چهارم و ۶۳ درصد از پایه هشتم به سطح مدنظر رسیدهاند و این خیلی بد است؛ یعنی از هر سه دانشآموز فقط دو نفر توانستهاند در مهارتهای بسیار ساده و پایهای ریاضی و علوم، به سطح کلاس خودشان برسند. حالا اگر دادههای مهارتهای پیشرفته را ببینید، ۳۶ درصد در برابر ۷۵ درصد میانگین بینالمللی است. به عبارت دیگر، یکسوم دانشآموزان ما الان مهارتهای پایهای ریاضی را ندارند. به مقطع متوسطه که میرسیم، دوسوم دانشآموزان این مهارتها را ندارند. به عبارت بهتر، با ادامه تحصیل در نظام آموزشی کشور، سواد ریاضی دانشآموزان کاهش پیدا میکند.
از تیمز چه یاد گرفتیم؟
سخنران دوم میزگرد، دکتر «زهرا گویا»، استاد دانشگاه شهید بهشتی در شاخه آموزشی ریاضی و عضو شورای اجرائی انجمن ریاضی ایران بود. دکتر «گویا» از اولین استادانی بوده که درباره تیمز تحقیق و مطالعه انجام داده و به نوعی اهمیت و جایگاه آن را برای بررسی وضعیت آموزش ریاضی نشان داده است. ایشان با طرح این موضوع که ۲۶ سال پیش در جوامع علمی این سؤال مطرح شد که از تیمز چه میتوانیم یاد بگیریم؟ به بررسی آنچه از این مطالعه بینالمللی یاد گرفتیم پرداختند. دکتر «گویا» بیان داشتند: «هدف اصلی تیمز جوابدادن به سه سؤال اصلی است: معلمان در کشورهای مختلف چه درس میدهند؟ معلمان چگونه درس میدهند؟ دانشآموزان چه یاد میگیرند؟». ایشان ادامه دادند: «برای پاسخ به این سؤالات، در سال ۱۹۹۴، قبل از جمعآوری اولین دادههای تیمز، مطالعهای با عنوان پیمایش فرصتهای ریاضی و علوم (SMSO) طراحی و اجرا شد. این مطالعه، یک مطالعه کوچک اکتشافی در شش کشور شرکتکننده در تیمز شامل فرانسه، ژاپن، نروژ، اسپانیا، سوئیس و ایالات متحده آمریکا بود که برای طراحی و توسعه روشهای مورد استفاده در تیمز صورت میگرفت. دلیل انتخاب این شش کشور نیز این بود که دامنه تفاوتهای مدرسهای و فرهنگی در آنها، مشابه تفاوتهایی بود که انتظار میرفت در تیمز اصلی دیده خواهد شد و براساس آن میتوانستند با یک درونیابی برای همه کشورها به راهکارهای اجرائی در حیطه آموزش ریاضی و علوم برسند. نتیجه این مطالعه، شگفتانگیز بود: تفاوتهای زیادی در زمینههای مختلف بین این کشورها مشاهده شد. برای مثال، در بین همه این کشورها در آموزش ریاضی، تفاوتهای اساسی در فعالیتهای بهظاهر ساده کلاسی مانند کار در کلاس وجود دارد. مثلا در آمریکا، بخش عمدهای از مطالب را دانشآموزان به صورت انفرادی یا گروهی در کلاس درس یاد میگیرند و در بقیه کشورها فعالیتهای دیگری اجرا میشد. موارد دیگری نیز مانند تفاوت در تعداد موضوع در درسهای ریاضی و علوم، تفاوت در شروع آموزش هر مبحث، تفاوت در سازماندهی هر موضوع و به طور کلی نبودن چارچوب مشترک برای برنامه درسی ریاضی و علوم نیز مشاهده شد». سؤال مهمی که دکتر «گویا» شایسته طرح و بررسی بیشتر میداند این است که: «در طول این سالها، ما از تیمز چه یاد گرفتیم؟! اولین نتایج تیمز در دهه ۷۰ مقارن با موفقیتهای درخشان دانشآموزان نخبه در المپیادهای جهانی بود و متأسفانه به همین دلیل توجه چندانی به آن نتایج ضعیف نشد. هرچند در سالهای گذشته نیز، دانشآموزان در المپیادها نیز دچار افول و ضعف شدهاند». دکتر «گویا» سپس با رجوع به نتایج ایران در ریاضی پایه چهارم در تیمز ۲۰۱۹ آن نتایج را مورد واکاوی دقیق قرار داد: «امتیاز میانگین عملکرد ۴۴۳، فاصله ۵۷ امتیازی با امتیاز میانگین جهانی ۵۰۰، افزایشِ ۱۲ نمرهای نسبت به تیمز ۲۰۱۵، رتبه ۵۰ بین ۵۸ کشور و رتبه ۹ بین ۱۴ کشورِ منطقه». دکتر «گویا» ضمن اشاره به بعضی از گزارشها درباره تیمز ۲۰۱۹، که درباره رشد ۱۲ نمرهای نسبت به تیمز ۲۰۱۵ بهعنوان موفقیت، خیلی تأکید شده است، بیان کرد: «این ۱۲ امتیاز نمیتواند خیلی معنادار باشد، چراکه در همه سالهای حضور در تیمز، فاصله معنادار امتیاز ایران با میانگین جهانی، به صورت مستمر حفظ شده است و تغییر آنچنانی نداشته است. اما رتبه ۵۰ بین ۵۸ کشور خیلی میتواند معنادار باشد، از آن جهت که اگر کشورهای شرکتکننده در تیمز را مورد بررسی دقیق قرار دهیم، نتایج بهتری میتوان به دست آورد. به طور مثال جمعیت دانشآموزی خیلی از کشورها، به نسبت جمعیت دانشآموزی ایران کم است. بهعلاوه رتبه ۹ از ۱۴ در کشورهای منطقه نیز همانگونه که در صحبتهای دکتر «کیامنش» مشخص بود، نگرانکننده است». دکتر «گویا» سپس در جواب این سؤال که ما از تیمز چه یاد گرفتیم، گفتند: «متأسفانه باید گفت در این زمینه درجا زدهایم و از فرصت بهدستآمده از شرکت در هفت دوره متوالی مطالعه تیمز استفاده نکردهایم. بسیاری از کشورها براساس نتایجِ تیمز خود، در حوزه سیاستگذاری آموزشی، بسیار فعال حضور داشتهاند. چیزی که ما باید از تیمز یاد بگیریم این است که تغییرات برنامهای، همان لحظه اثر خود را نشان نمیدهند و مدتزمان زیادی نیاز است تا اثر تغییرات را ببینیم. لازم است ما زودتر به ماهیتِ برنامه، ماهیتِ آموزش معلمان، ماهیتِ ارزشیابی و ماهیتِ آموزش عمومی توجه کنیم. ما هیچگاه در تیمز رشد چشمگیری نداشتهایم، براساس تحقیق دکتر «کیامنش»، در یک نگاه کلی تنها یک روند روبهرشد ناچیز داشتهایم که با بررسی بیشتر دادهها به صورت همدستهای، نتایج نگرانکنندهای به دست میآید. دادههای تیمز منبع مناسبی برای تحقیقات مورد استفاده سیاستگذاران و درستاندرکاران آموزش کشور جهت تصمیمگیری بهتر است». دکتر «گویا» با اشاره به این سؤال که در آینده، از تیمز چه چیزهایی میتوانیم یاد بگیریم، بیان کرد: «ما باید به جای اجرای طرحهای پژوهشی بیفایده و موردی درمورد موضوعات پیشپاافتاده حوزه آموزش و تولید پایاننامههای غیرکاربردی، از نتایج تیمز استفاده کنیم. تیمز یک مطالعه وسیع و همهجانبه است که بانک داده بزرگی را برای بهبود وضعیت آموزشی، در اختیار نظامهای آموزشی قرار میدهد. ما باید بدانیم زیربنای توسعه اقتصادی و بهبود شاخصهای آن در گرو بهبود آموزش ریاضی و علوم است و نه برعکس. اینکه ما بررسی میکنیم شاخصهای اقتصادی چگونه بر آموزش تأثیر میگذارد و بعد به دنبال بهبود آن شاخصها باشیم، راه اشتباهی است».
نتایج ایران در تیمز از منظر برنامه درسی
سخنران سوم میزگرد، خانم دکتر «زهرا مهربان»، عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات آموزشوپرورش بود که تحت عنوان «مروری بر حضور جمهوری اسلامی ایران در آزمون بینالمللی تیمز» صحبت کردند. ایشان بیان کردند که هدف کشورها از شرکت در این آزمون این است که با اندازهگیری روند پیشرفت براساس دادهها، به نظامهای آموزشی برای بهبود سیاستهای آموزشی در آموزش و یادگیری ریاضیات و علوم، امکان تصمیمگیری مبتنی بر شواهد و نتایج داده شود. این آزمون بینالمللی از ابتدا تاکنون هفت دوره اجرا شده است، که جمهوری اسلامی ایران از اولین سال برگزاری این آزمون در آن شرکت کرده است. قبل از برگزاری آزمون در هر دوره، برای کشورهای شرکتکننده در آزمون، چارچوب محتوایی که براساس آنها سؤالات آزمون طراحی میشوند، معرفی و ارسال میشود. از آنجایی که ایران از سال اول برگزاری این آزمون در آن شرکت داشته است، تاکنون سعی شده که محتوای برنامه درسی علوم تجربی همسو با این چارچوب باشد. چارچوب محتوایی ضمن مشخصکردن محورها و مباحث محتوایی، انتظارات را نیز مشخص کرده است و راهنمای خوبی برای تولید برنامه درسی است. دکتر «مهربان» ضمن تحقیق دقیقی که درمورد دادههای تیمز در درس علوم برای دانشآموزان کشور انجام داده است، به نتایج و مشاهدات جالبی دست پیدا کرده است که میتواند در سیاستگذاری و تصمیمگیری دستاندرکاران نظام آموزشی مثمرثمر باشد. با مقایسه نمودارها درمورد علوم پایه چهارم و هشتم نتیجهگیری میشود تا سال ۲۰۱۱ با شیب ملایمی میزان موفقیت درحال نزدیکشدن به میانگین جهانی ۵۰۰ بوده است. از سال ۲۰۱۱ به بعد در هر دو پایه افت بسیار شدیدی در میزان موفقیت در نتایج آزمونهای سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۹ مشاهده میشود. با فرض حذف نتایج بهدستآمده در علوم در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۹، میتوان میزان موفقیت (رسیدن به امتیاز ۵۰۰ بهعنوان میانگین جهانی) را پیشبینی کرد. اگر روند صعودی رشد ایران مانند روند رشد تا سال ۲۰۱۱ ادامه پیدا میکرد، پیشبینی میشد که در علوم پایه چهارم، در سال ۲۰۱۹ امتیاز ۴۹۰ و در سال ۲۰۲۳ امتیاز ۵۱۰ و در پایه هشتم در سال ۲۰۲۷ امتیاز ۵۰۵ کسب شود. به عبارتی با فرض نادیدهگرفتن اُفت نتایج در دو دوره متوالی ۲۰۱۵ و ۲۰۱۹، پیشبینی میشود که باز هم، رسیدن به میانگین جهانیِ امتیاز ۵۰۰ در بازه زمانی بسیار طولانی محقق خواهد شد. پس از هشت دوره شرکت در تیمز، این پیشبینی مؤید وجود اشکالات و آسیبهایی در نظام آموزشی کشور است که با درنظرگرفتن اُفت نتایج در دو دوره اخیر، میتوان گفت رسیدن به میانگین جهانی در بازه زمانی طولانیتری، محقق خواهد شد. خانم دکتر «مهربان» دلایل ناموفقبودن ایران در تیمز را ناشی از بیتوجهی مسئولان و سیاستگذاران سطوح عالی وزارت آموزشوپرورش به نتایج این آزمون میداند، که به دنبال آن، شناسایینکردن اشکالات و آسیبها و در نتیجه عدم تصمیمگیریهای درست برای رفع اشکالات رخ داده است. درحالیکه در برخی از کشورها توجه به این نتایج و تصمیمگیری بهموقع بر اساس دادههای آن، نتایج خوبی را برای آنها در بر داشته است. برای نمونه بعضی کشورهای منطقه، بر اساس نتایج ضعیف خود در تیمز ۲۰۰۷ و ۲۰۱۱، تغییرات مهمی در نظام آموزشی خود ایجاد کردند که در عمل به بهبود نتایج در تیمز ۲۰۱۵ و ۲۰۱۹ در دروس ریاضی و علوم منجر شد. دلیل مهم دیگر ضعف ایران در تیمز، تصمیمگیریهای شتابزده و اجرای سریع تصمیمات کلان و مهم در مقیاس ملی، بدون اجرای آزمایش در مقیاس کوچک و کار کارشناسی کافی است که به صورت طبیعی، به نقاط ضعف و اشکالات موجود میافزاید. همانگونه که قبلا گفته شد، در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۹ در هر دو پایه چهارم و هشتم افت قابلتوجهی در میزان موفقیت ایران در علوم تجربی مشاهده میشود. با نگاهی به تقویم آموزشی وزارت آموزشوپرورش مشاهده میشود که این افت، دقیقا مقارن با تغییر کتابهای درسی در شروع دهه ۹۰ است. به عبارت بهتر، تغییر محتوای کتابهای درسی در این دوره بر افت سواد دانشآموزان در علوم تجربی تأثیرگذار بوده است. دکتر «مهربان» در ادامه با بررسی دقیق و علمی محتوای درسی علوم در نظام آموزشوپرورش کشور، به نتایج و راهکارهای خوبی در این زمینه دست پیدا میکنند. ایشان در پایان ادامه دادند: «با توجه به اینکه میزان موفقیت در نتایج آزمون تیمز علوم و ریاضی، سلامت کارکرد نظام آموزش را نشان میدهد و نتایج حاصله درباره میزان موفقیت هر کشور، میتواند بیانگر نقاط ضعف و اشکالات اساسی در نظام آموزشی آن کشور باشد، بنابراین توجه به نتایج، ریشهیابی و آسیبشناسی عدم موفقیت و رفع اشکالات و آسیبهای موجود در نظام آموزشی کشور، از سطوح عالی وزارتی گرفته تا سطح مدرسه، لازم و حیاتی است. تنها با این بازنگریهای اساسی، علمی و واقعبینانه میتوان بهبود نتایج آزمون تیمز را دستیافتنی دانست.
مطالعه تیمز: آموختن از نقاط قوت و ضعف
سخنران چهارم این میزگرد تخصصی، دکتر «ابوالفضل رفیعپور» عضو هیئت علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان و فعال حوزه آموزش ریاضی بود که به بررسی نقاط قوت و ضعف ایران در آزمون تیمز پرداخت. اولین ضعفی که دکتر «رفیعپور» به آن اشاره کرد، کیفیت عملکرد دانشآموزان ایران بود. تیمز چهار سطح عملکردی پایین (امتیاز ۴۰۰)، متوسط (امتیاز ۴۷۵)، بالا (امتیاز ۵۵۰) و پیشرفته (امتیاز ۶۲۵) برای شرکتکنندگان تعریف میکند که متأسفانه ایران درصد ناچیز و ثابتی از دانشآموزان در سطح بالا و پیشرفته دارد. برعکس بیش از ۶۵ درصد دانشآموزان در سطح پایین و بیش از ۳۰ درصد در سطح متوسط قرار دارند. دکتر «رفیعپور» با ذکر یک مثال از سؤالهای ریاضی تیمز در زمینه کار با دادهها و نمره خیلی پایین ایران (۴۲۴) در آن، بهعنوان ضعف دوم، نتیجهگیری میکند دانشآموزان ایران در کار با دادهها ضعیف هستند. وضعیت نمره ایران در زمینه هندسه و اندازهگیری (۴۴۵) و در مبحث عدد (۴۴۶) کمی بهتر است. ضعف سوم دانشآموزان ایرانی در مسئلههای کلامی هست که دکتر «رفیعپور» با اعداد و ارقام برآمده از تیمز نشان میدهد در این قسمت هم ایران از میانگین جهانی پایینتر است. از نقاط قوت ایران در تیمز، میتوان به موضوع تفاوت جنسیتی در آموزش اشاره کرد: برخلاف بسیاری از کشورها در ایران تفاوت جنسیتی چشمگیری بین دختران و پسران وجود ندارد. نقطه قوت دیگر ایران در تیمز، مربوط به مسئلههای تقارن مانند یافتن و رسم خطوط تقارن یک شکل است، که به شکل عجیبی در خیلی از موارد نمره ایران از میانگین جهانی بالاتر است. به نظر میرسد این عملکردِ خوب در مسئلههای تقارن، میتواند ریشه بومی و فرهنگی داشته و از وجود بناهای تاریخی فراوان که در آنها اشکال هندسی و متقارن زیادی به چشم میخورد، ناشی شود که البته برای تأیید آن پژوهشهای بیشتری نیاز است. در محاسبات عددی نیز، توانایی و مهارت بالایی در دانشآموزان ایران دیده میشود.
سخن پایانی
آنچه بدیهی و غیرقابل انکار است این است که وضعیت سواد ریاضیِ دانشآموزان ایرانی در مقایسه با دیگر کشورها، از جایگاه بسیار پایینی برخوردار است. بر اساس دادههای تیمز، ایران در هیچ سالی نتوانسته نمرهای حتی در حد میانگین بینالمللی به دست آورد. در بلندمدت این مسئله بیشک به توان علمی کشور در علوم ریاضی و شاخههای دیگر علم، بهویژه علوم مهندسی آسیب جدی وارد خواهد کرد. دانشآموزانی وارد رشتههای فنی و مهندسی میشوند و در آینده اداره نظام مهندسی کشور را در دست میگیرند که از حداقل سواد ریاضی لازم برخوردار نیستند. تا دیر نشده است باید براساس نتایج تیمز مانند بسیاری از کشورها، سیاستگذاریها و برنامههای جدیدی برای تغییر این وضعیت در پیش گرفت. مسئله اصلی در بررسی وضعیت آموزش ریاضی، مسئله انتخاب و آموزش معلمان ریاضی است. نمرههای پایین مطالعه تیمز پایه چهارم ایران، نشان از کیفیت پایین آموزش و یادگیری در مقطع ابتدایی کشور ما دارد. یکی از مهمترین دلایل کیفیت پایین آموزش در مقطع ابتدایی در ایران، بیتوجهی به اهمیت آموزگاران و کوچکشمردنِ جایگاه آنان است. تجربه دانشگاه فرهنگیان برای انتخاب و آموزش معلمان، در زمینه آموزش ریاضی محل انتقادات فراوانی از سوی جامعه علمی کشور و متخصصین حوزه آموزش بوده است. تجربه سنگاپور در زمینه ارتقا و پیشرفت معلمان میتواند الگوی مناسبی برای دیگر کشورها ازجمله کشور ما باشد. سنگاپور کشوری است که در بیشتر دورههای مطالعه تیمز، حائز رتبه اول شده است. در مجامع علمی بینالمللی، علت موفقیت سنگاپور در آزمونهای بینالمللی مانند تیمز را معمولا معلمان آن میدانند. سیاست سنگاپور برای معلمان خود به ترتیب، انتخابِ بادقت، آموزش، پیشرفت حرفهای و پاداشدادن است. کنکور یکی دیگر از مشکلات مهم آموزشی کشور است که درحالحاضر، از قبل از مدارس ابتدایی تا پایان دوره تحصیلات تکمیلی و دکتری وجود دارد و این ضربه مهلکی به آموزش علوم در کشور زده است. این کنکورها علاوه بر ایجاد اضطراب، ترس و وحشت در خانوادهها و دانشآموزان مقاطع مختلف، باعث دلسردی، افسردگی و از بین رفتن نشاط و علاقه جوانان کشور شده است و به دنبال آن، بدآموزیها رونق یافته است. اگر مسئله کنکور حل شود، شاید خیلی از مشکلات آموزشی کشور نیز از بین برود. از دیگر مشکلاتی که آموزش ریاضی کشور با آنها دست به گریبان است میتوان به نداشتن استانداردهای آموزشی برای محتوا و برنامهریزی درسی، افزایش بیرویه تعداد دانشجویان و گسترش نامعقول دورههای تحصیلات تکمیلی بدون آمادگی و فراهمآوردن امکانات مورد نیاز، مدرکگرایی بیش از حد در جامعه، بیکاری و بیهدفبودن فارغالتحصیلان دانشگاهی نام برد. بیشک، همه این موارد نیاز به توجه فوری، همفکری و کمکگرفتن از متخصصین حوزههای مختلف جهت اتخاذ سیاستها و تصمیمات درست در حوزه آموزش ریاضی دارد تا در سالهای آینده شاهد رشد و پیشرفت چشمگیری در این زمینه باشیم.
پینوشتها:
۱- Trends in International Mathematics and
Science Study
۲- Progress in International Reading Literacy Study
۳- International Association for the Evaluation
of Educational Achievement
* عضو هیئتعلمی گروه ریاضی دانشگاه ملایر
ثبت دیدگاه